پیدا كردن تفكر در عجایب خلق خدای تعالی - ۱

بدانكه هر چه در وجودست همه صنع وی است و همه عجیب و غریبست، و هیچ ذره نیست از ذره هاء آسمان و زمین كه نه بر زبان حال تسبیح و تقدیس همی كنند آفریدگار خود را و میگویند: اینت قدرت بر كمال و اینت علمی بی نهایت، و این بسیارتر از آنست كه تفصیل پذیرد، بلكه اگر همهٔ دریاها مداد شود و درختان قلم و جمله آفریدگان كاتب شوند و بعمرهاء دراز می نویسند، آنچه گویند اندكی باشد از آنچه هست، چنانكه گفت: «قل لو كان البحر مداداً لكلمات ربی...الایة» ولكن بر جمله بدان كه آفریده ها بر دو قسم است: یک قسم خود ما را از آن هیچ خبر نیست در وی تفكر نتوانیم كرد، چنانكه گفت: «سبحان الذی خلق الازواج كلها تنبت الارض ومن انفسهم ومما لا یعلمون [پاكست آنكه آفرید انواع آفریدگانرا از روئیدنی و از مردمان و از آنچه كه نمیدانید]» و اما آنچه ما را از آن خبرست دو قسم است: یكی آنكه بچشم نتوان دید چون عرش و كرسی و ملایكه و دیو و پری و اجناس این، و تفكر نیز درین مختصر بود و دشخوار، پس بر آن اختصار كنیم كه دیدنی است، و آن آسمان و آفتاب و ماه و ستارگان و زمین است و آنچه بر وی است چون كوه و بیابان و شهرها و دریاها، و آنچه در كوه ها است از جواهر و معادن و آنچه بر روی زمین است از انواع نباتات، و آنچه در بر و بحر است از انواع حیوانات جز آدمی تا بادمی رسد و وی از همه عجبترست؛ و آنچه میان آسمان و زمین است چون میغ و باران و برف و تگرگ و رعد و برق و قوس قزح و علاماتی كه در هوا پدید آید، پس جمله و فذلک اینست و درین هر یكی مجال تفكرست، چه همه عجایب صنع حق تعالی است، پس ببعضی ازین اشارتی مختصر بكنیم، و این همه آیات حق تعالی است كه ترا فرموده است تا در آن نظر كنی و تفكر كنی،